تاريخچه خط بلوچی

خط فارسی عربی در قرن پانزدهم از طريق مغولها به هند راه يافت و از آن پس در نوشتن زبان اردو از آن استفاده ميشود و تعدادی حروف جديد از جمله ٹ، ڑ،  ڈ، ں وے نيز  به آن اضافه شده است.
از اواخر قرن نوزدهم ، بلوچی هم با حروف اردو وهم با حروف لاتينی نوشته شده است ازآن جمله ترجمه انجيل است كه در آن از حروف اردو استفاده شده است و كتابهای گرامر بلوچی با حروف لاتين كه توسط انگليسيها و برای انگليسی زبانانی كه مايل به يادگيری اين زبان بودند, نوشته شده است. ولی دامنه انتشار اينگونه كتابها محدود بوده و نقش آنچنانی در تكامل خط بلوچی نداشته است. تكامل بلوچی بعنوان خط آدبی در اواخر دوره استعمار انگليس در هند، درسال ١٩٢٩ آغازشد.
حسين عنقاﺀ از اولين كسانی بود كه در نوشتن اشعارش از خط اردو استفاده نمود و همزه را وارد خط بلوچی ساخت. پس از او شاعران ديگری چون آزات جمالدينی، گل خان نصير و سيدهاشمی نيز اين خط را بكارگرفتند ولی هركدام به سبك خويش مينوشتند و هنوز استاندارد خاصی وجودنداشت.
در نشستی كه در تاريخ ٢٢ جولای ١٩٥٥ در محل “مگسی هاوس” در كراچی برگزارشد و در آن ازجمله آزات جمالدينی، گل خان نصير، سيدهاشمی، مولوی خيرمحمد ندوی و حسين عنقاﺀ شركت داشتند، املای بلوچی مورد بحث قرارگرفت.
در اين جلسه تصميماتی در مورد املای بلوچی نيز اتخاذ شد ازجمله واردكردن همزه در خط بلوچی، تصميمی كه ازهمان ابتدا بحث انگيز بود و در طی پنجاه سال اخير همواره از سوی موافقين و مخالفين همزه به آن استناد شده است. ( به نقل از  كرينا جهانی (٨٩) )

الفبای زبان بلوچی رايج در پاكستان شامل حروف زير است:
ا ء ب پ ت ٹ ث ج چ ح خ د ڈ ذ ر ڑ ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك گ ل م ن ں و ه ی ے
حروف صدادار كوتاه
حروف صدادار كوتاه عبارتند از فتحه (زبر)، كسره (زير) و ضمه (پيش) كه در نوشتن حذف ميشوند.
فتحه “a”    پس pas گوسفند
كسره “e”  پس pess پدر
ضمه “o”   پرpor  خاكستر

حروف صدادار بلند
آا  ā آپ āp آب ، گوات gwāt  باد
ای i زی zi  ديروز 
او  u زوم zum عقرب
ú   گوك   gúk گاو،  لوگ lúg خانه
í ديم dím  صورت

اصوات مركب
ey/ay     ” كيل” پيمانه        ( kayl  يا  keyl  )
ay/ow   ” جور” زهر         ( jowr يا jawr  )
 

تشديد
اگر در كلمه ای حرفی دوبار پهلوی هم قرارگيرد، يكی را حذف كرده و بالای ديگری علامتی كه تشديد ناميده ميشود، ميگذارند. تشديد نيز همانند فتحه، كسره و ضمه در نوشتن حذف ميشود.
سكون
علامتی شبيه دايره (ه) كه بالای حرف ساكن ميگذارند.  فقط در سيستم املايی “سيد هاشمی” و در اول كلمات بكار ميرود.

سيستمهای املايی

منبع اطلاعات در مورد سيستمهای املايی بلوچی در پاكستان كتاب كرينا جهانی (٨٩) ميباشد و در مورد سيستمهای فعلی املايی اطلاعات دقيقی دردست نيست. هرچند كه ظاهراً تغييرات راديكالی ايجادنشده است، ولی بهتر است كه اين بخش را بعنوان تاريخچه ای هرچند كوتاه از خط بلوچی پنداشت. كرينا جهانی (٨٩) سيستمهای املايی را در چند طيف و بشرح زير بررسی می نمايد:
١- سيستم املايی سيدهاشمی

همزه در سيستم سيدهاشمی به چهار شكل متفاوت بكار ميرود:
١- همزه (بدون علامت)
٢- همزه فتحه ای (با علامت فتحه روی همزه)
٣- همزه كسره ای (با علامت كسره زير همزه)
٤- همزه ضمه ای (با علامت ضمه روی همزه)

خلاصه قواعد اين سيستم بشرح زير است:
‌- ” ث، ح، خ، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق” از حروف الفبای بلوچی حذف ميشوند.
املاء كلمات عربی بجز اسامی عربی حفظ نميشود (نقض قاعده قبلی)
– پسوند ء (همزه فتحه ای) ā برای اسم، مصدر، ضمير، قيد و حروف اضافه كه معمولا بعنوان علامت مفعولی استفاده ميشوند، بكار ميرود. مثال:
كتاب ء بيار “كتاب را بياور”. ولی سيدهاشمی معتقد است كه ترء ” تورا”، شمارء “شمارا”، مارء “مارا” از اين قاعده پيروی نميكنند و بايد بصورت “ترا، شمارا، مارا” نوشته شوند.
– ء (همزه كسره ای) بعنوان علامت ملكی: شپ ء نيم، نيمه شب.
– يای نسبت در ماتی زبان ” زبان مادری”.
– ے / ئے بعنوان علامت نكره ، مردے “مردی” ، ورنائے “جوانی”.
– ئے شناسه فعل (دوم شخص مفرد)، تو روئے “تو ميروی” تو ئے “تو هستی”.

– ئے (همزه كسره ای) بعنوان علامت ضمير پيوسته سوم شخص مفرد. مثلاً ” ڈگارئے كشت” زمين را كاشت. هرچند كه ” ڈگارئے” در بعضی لهجه ها بصورت ” ڈگاری” تلفظ ميشود ولی بنظر وی از آنجاييكه “ی” قبلاً بجای “يای نسبت” بكارگرفته شده، فرم ” ڈگاری” مناسب نيست.
ء (همزه ضمه ای) بجای “و” در “من ء تو” من و تو.
– ‌اے (علامت فتحه روی الف) ، حرف ندا
– ‌اے (علامت كسره زير الف) ، علامت ضمير اشاره، “‌اے مرد” اين مرد
‌- يں، پسوند صفت، “سهريں سوپ” سيب سرخ
– اں علامت جمع، “كتاباں” كتابها. در حالت جمع علامت مفعولی ء (همزه فتحه ای) حذف ميشود. مثال: “كتاب ء بوان” كتاب را بخوان ولی “كتاباں بوان” كتابها رابخوان.
– شناسه فعل (اول شخص مفرد) “اں” به فعل می چسبد، مانند شتاں رفتم ولی ساير شناسه ها جدانوشته ميشوند، ازجمله در “شت انت” يعنی رفتند.
– علامت فعل امر و نفی به فعل متصل است، “بوان” bewān بخوان، “موان” mawān نخوان.
– گذاشتن علامت سكون بر روی حرف اول كلمه اگر دو حرف بيصدا در اول كلمه واقع شوند. بايد توجه داشت كه اين قاعده فقط برای حرف اول كلمه صدق ميكند و به ساير بخشهای كلمه تعميم داده نميشود. ابداع اين روش بخاطر آنست كه در بلوچی دو حرف بيصدای متوالی ميتوانند در اول كلمه واقع شوند مانند “برات” brāt برادر، “ترند” trond تند، سريع. امری كه در فارسی اتفاق نمی افتد.

٢- سيستم املايی اكبر باركزهی

تمام كسانيكه مخالف وجود همزه در املای بلوچی و خواهان بازگشت به سيستم املايی فارسی و اردو ميباشند در اين طيف قرار دارند از جمله اكبر باركزهی و عبدالصمد اميری.
ويژگيهای اين سيستم:
– سه علامت همزه فتحه ای، كسره ای و ضمه ای حذف شده و بجای آن “ا، ئے، و” بكار گرفته ميشود.
– ے علامت اسم نكره است. مثال: “مردے” مردی.
– از “ئے” برای شناسه فعل (دوم شخص مفرد) استفاده ميشود، مثال: “آتكئے” آمده ای.
– ی علامت ضمير پيوسته (سوم شخص مفرد) است، مثال: “كتابی برت” كتاب را برد.

٣- سيستم املايی آزات جمالدينی

اين سيستم كه درواقع تركيبی از سيستم سيدهاشمی و سيستم باركزهی است، بجز در “ماهتاك بلوچی ١٩٥٦” و در جلد دوم كتاب “باركر و مينگل”، هيچگاه بصورت منسجم مورد استفاده قرار نگرفته است.
مشخصات اين سيستم:
– املاء كلمات عربی حفظ ميشود.
– ء (همزه فتحه ای) علامت مفعولی برای اسم، مصدر و ضمير است ولی بعد از قيد و حروف اضافه “ا” بكار ميرود.
– ء (همزه كسره ای) همانند سيستم سيدهاشمی بعنوان علامت ملكی بكار ميرود.
– ے / ئے بعنوان علامت نكره، پسوند فعل (دوم شخص مفرد)، علامت ضمير سوم شخص مفرد بكار ميرود.
– “و” همانند فارسی حرف ربط است.
– نون غنه “ں” بكار ميرود.
– در ماهتاك بلوچی (١٩٥٦) “ئت” هست و “ئنت” هستند بجای “ات” و “انت” بكاررفته اند.

٤- سيستم املايی گل خان نصير

املاء بكار گرفته شده در كتابهای شعر گل خان نصير با يكديگر متفاوتند. در كتابهای “شپ گروك” و داستان “دوستين شيرين” املاء كلمات عربی تغيير ميكند. همزه فتحه ای و كسره ای بشيوه سيدهاشمی بكارميروند ولی بجای همزه ضمه ای “واو” فارسی بكارگرفته ميشود و ضماير به ريشه فعل متصلند.
– در كتاب “حمل ء جيند” گرايش به استفاده از “ئت” at “هست”   و “ئنت” ant “هستند ”  بجای “ات” و “انت” مشاهده ميشود.
در كتاب شعر “گرئند”، وی سيستم جديدی ارائه ميدهد كه خلاصه آن بشرح زيرميباشد:
– بكارگرفتن “ك ه” و “گ ه” بجای “خ” و “غ” همانند انگليسی و معتقد است كه در برخی نقاط بلوچستان اين حروف چنين تلفظ ميشوند.
– نوشتن مصدر “جنگ” janag “زدن” بصورت “جنئگ” تا با “جنگ” jang اشتباه نشود، همچنين تغيير كلمه “كنت” kaneyt ميكنيد به “كنهت” تا از “كنت” kant “می كند”، متمايز شود.(كرينا جهانی، صفحه ١٢٧).

مشكلات خط بلوچی فارسی

خط بلوچی طبيعتاً تمامی مشكلاتی را كه خط فارسی دارد و در بخش اشكالات خط فارسی  بررسی شد، در بر دارد. علاوه براین:

 الف‌–  دو حرف صدادار balúč) ú) و   dím)  í)”صورت”  بلوچی كه در فارسی وجود ندارند و در سيستمهای مختلف املايی بلوچی با حروف “ی” و “واو” نوشته ميشوند. بنابراين حرف “ی” به شش و “واو” به پنج شيوه مختلف تلفظ ميشوند. مثال:
صدای “ی“
١- حرف صدادار i در “زی” zi ديروز
٢- حرف y درتيار tayār آماده
٣- بجای ey/ay در ميل meyl
٤- “ی” در انتهای اسامی عيسی isā، موسی musā و … بجای صدای الف.
٥- حرف صدادار  í در پيتاپ pítāp آفتاب
٦- بجای ey/ay در آخر كلمه در سيستم سيدهاشمی مانند: “تو ئے” tow ey تو هستی، “شمئے كتاب” šomey ketāb كتاب شما

صدای “و“
١- ضمه “o” در كلمه “دو” do دو
٢- حرف صدادار “او” u در “زوم” zum عقرب
٣- حرف “و” w در “ورگ” warag خوردن
٤‌‌- بجای ow/aw در “جور” jowr/jawr زهر
٥- حرف صدادار ú در “لوگ” lúg خانه

ب-  جدا يا پيوسته نوشتن شناسه های شخصی به فعل
ج- جدا يا پيوسته نوشتن ضماير به اسم ، قيد، حرف اضافه و ..
د- تمايز مصدر با اسم بعنوان مثال janag با jang چون هردو يكسان نوشته ميشوند “جنگ”. پيشنهاد گل خان نصير اين بود كه مصدر بصورت “جنئگ” نوشته شود.
ه- همزه (كسره ای، ضمه ای و فتحه ای) در استاندارد يونی كد وجودندارند.